Chắc có không ít người chưa đến với Lạng Sơn, mà chỉ ngân nga:
Lạng Sơn có phố Kỳ Lừa
Có Nàng Tô Thị có chùa Tam Thanh
Còn chúng tôi đến với xứ Lạng lần đầu từ cách đây nửa thế kỷ. Ngày ấy chúng tôi học môn “Địa chất công trình” được các thầy cô đưa đi thực tập ở Đồng Mỏ thuộc huyện Chi Lăng. Rồi đi tiếp lên thị xã (nay là thành phố) Lạng Sơn, ngủ trong nhà trọ kề con sông Kỳ Cùng để thăm Nhị Thanh, Tam Thanh. Vẫn biết những hang động này là địa hình Kaster, mà ai ai cũng đau đáu ngắm nhìn những hình thù kỳ diệu có trong hang và luôn xuýt xoa trước vẻ đẹp lung linh của các nhũ đá.
Vừa rồi trở lại Lạng Sơn, bên cầu Kỳ Lừa, tôi cứ bần thần nhìn sông –một con sông duy nhất trong số 3.450 sông của đất Việt không đổ ra biển Đông của Việt Nam. Sông Kỳ Cùng bắt nguồn từ vùng núi Bắc Xa cao 1.166 mét của huyện Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn. Kỳ Cùng chảy trên đất Việt với chiều dài 243 km, rồi vào Trung Quốc gọi là sông Bình Nhị Hà. Bên Trung Quốc sông gặp sông Bằng Giang thành sông Tả Giang.
Sông Kỳ Cùng uốn lượn trên vùng đất xứ Lạng, tạo nên bao cảnh đẹp cho tuyến đầu phía Bắc của Việt Nam. Nhưng con sông lớn nhất Lạng Sơn cũng đã gây bao cảnh ngập lụt, nhất là trận ngập thành phố Lạng Sơn năm 2008, năm 2014. Làm sao chế ngự Kỳ Cùng để thành phố Lạng Sơn không bị ngập? Làm sao để giành nước ở mùa mưa cho mùa khô tưới ruộng, cấp nước sinh hoạt, cấp nước cho nhà máy xí nghiệp? Làm sao tận dụng nguồn than trắng để phát điện? Làm sao để Lạng Sơn có thêm một vùng du lịch hấp dẫn ở nơi khởi nguồn của Kỳ Cùng?
Năm 2016, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đã phê duyệt Dự án hồ Bản Lải với nhiệm vụ: Chống lũ cho vùng hạ du, nhất là chống ngập cho thành phố Lạng Sơn; Cấp nước tưới cho 2045 ha đất nông nghiệp; cấp nước sinh hoạt cho 122.000 người; Cấp nước công nghiệp với 35,47 nghìn mét khối nước mỗi ngày đêm; phát điện; xả nước cho môi trường, sinh thái; Tạo tiềm năng du lịch…
Theo dự án được duyệt: Cụm công trình đầu mới (tạo nên hồ chứa nước) có đập đất dâng nước cao 47m; Tràn xả lũ gồm tràn tràn xả sâu là đường hầm đường kính 8 mét (đào qua núi đồi bên phải đập chính), Tràn xả mặt kiểu tràn dọc với bề rộng tràn 48 mét và một tràn sự cố; một cống lấy nước với lưu lượng 30 m3/s và hệ thống kênh.
Trong khi triển khai thiết kế kỹ thuật sau khi dự án được phê duyệt, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn bằng Quyết định số 1637 ngày 6.5.2016 và Quyết định số 3516 ngày 24.8.2016, đã thành lập Tổ chuyên gia để giúp Chủ đầu tư triển khai công việc. Tổ chuyên gia có 9 người, trong đó có 5 giảng viên Trường Đại học Thủy lợi. Sau khi nghe báo cáo, đi thực địa, Tổ chuyên gia kiến nghị tư vấn thiết kế và chủ đầu tư xem xét: thay đổi loại đập, hình thức công trình và bố trí lại tổng thể đầu mối. Và tư vấn đã tính toán lại, Bộ đã phê duyệt lại dự án, mọi công việc triển khai cấp tập tiếp theo. Sự thay đổi căn bản đó đã giảm tổng vốn đầu tư nhiều trăm tỷ đồng, lại thi công và quản lý khai thác thuận lợi.
Công trình được khới công ngày 20/10/2018 với tổng mức đầu tư toàn bộ hệ thống là xấp xỉ 3 nghìn tỷ đồng. Đến nay hồ chứa nước Bản Lải đã căn bản hoàn thành. Cụm công trình đầu mối đặt tại Bản Lải, xã Khuất Xá, huyện Lộc Bình có các hạng mục:
+Đập Bê tông trọng lực đầm lăn (RCC) cao 55,7 mét dài 372 mét chắn ngang sông Kỳ Cùng.
+Phần đập tràn (bố trí ở giữa đập chắn) gồm có 3 lỗ xả sâu, kích thước mỗi lỗ là 5m x 3,5 mét, ngưỡng tràn ở +294 mét và 2 cửa xả mặt (mỗi bên xả sâu có một cửa xả mặt), mỗi cửa xả mặt có bề rộng 12 mét, ngưỡng tràn bằng mực nước dâng bình thường.
+Cống lấy nước có lưu lượng 25,32 m3/s.
+ Nhà máy thủy điện sau đập với công suất 7.000kw
+Hệ thống đường ống cấp nước (do Trường ĐH Thủy lợi thiết kế).
Nước trong lưu vực 457 km2 theo những khe rạch nhỏ đổ vào suối lớn đến tập trung ở sông trước đập, tạo nên một hồ nước trong xanh, với:
-Mực nước chết : +294,5m; dung tích chết là 25,338 triệu mét khối nước.
-Mực nước dâng bình thường : +303, 1 m
-Mực nước lũ thiết kế: +314,21 m
-Mực nước lũ kiểm tra: +314, 25 m.
-Dung tích toàn bộ hồ chưa là 155,81 triệu mét khối nước.
Hồ Bản Lải, công trình thủy lợi lớn nhất, ở sông lớn nhất của tỉnh Lạng Sơn đã đang đi vào hoạt động, phát huy hiệu quả như nhiệm vụ đặt ra với nó. Những kỹ sư thủy lợi – những Sơn tinh thời nay – của các đơn vị đã điểm tô cho tỉnh Lạng Sơn một vùng hấp dẫn, một điểm đến không kém gì Tam Thanh, Nhị Thanh, Mẫu Sơn…. Mỗi người biết về hồ Bản Lải, dù khiêm tốn cũng tự hào mà khẳng định: Xứ Lạng có hồ Bản Lải là công trình thủy lợi hoành tráng nhất, đẹp nhất, lớn nhất tỉnh.
Bài viết Việt Bắc